Lütfen bekleyin.. Lütfen bekleyin..
TURABÎ KÎŞÎN / SEMRA ACAR / PÎRHA / STENBOL
Rêxistina Kultur, Ilm û Perwerde ya Miletê Yewbîyayeyî (UNESCO) serra 1999î de seba ke zaf ziwanîye û zaf tewirîye destek bikera, 21ê Sibate sey Roja Ziwanê Dayîke ya Dinya îlan kerde.
Serra 1999î ra nata her serre na roje derheqê ziwanî de aktîvîte, çalakî û sewbîna çîyî yenî viraştiş û bale ancîyeno ziwanê dayîke ser. Babete ser o Alî Aydin Çîçeko ke bi Kirmanckî (Zazakî) hîkaye, şîîr û sewbîna xebatanê folklorîkan keno, qisey kerd. Çîçekî dîyar kerd ke UNESCOye 2009 de yew rapor aşkere kerd û goreyê nê raporî 2500 ziwanî ver bi vînîbîyayîşî de yî û wina domna: “Nê ziwanan ra 18 hebê ci zî Tirkîya de vînî benî. Kirmanckî (Zazakî) zî mîyanê nê ziwanan de ya. Çira Kirmanckî mîyanê nê ziwanan de ya? Helbet problemo sifteyîn polîtîkaya asîmîlasyonî ya dewlete ya. 200 serrî verê netewdewletî awan bîyî û dest bi asîmîlekerdişê ziwanan ame kerdiş.”
Çîçekî dewamê qiseykerdişê xo de wina va: “Îttîhat Terakkî ra nata bi nê zîhnîyetî verê armenîyî ameyî qetilkerdiş, dima ra zî kurdî û şarê bînan ser o zî polîtîkayê asîmîlasyonî ameyî domnayîş. Qetlîyamî ameyî viraştiş û o wext ra nata kurdî û ziwanê înan çinî ameyî hesibnayîş. Eke yew milet nêbo, ziwanê ê miletî zî nêbeno. Eke yew milet cayêk de bi ziwanê xo yo dayîke huner, edebîyat û tîyatro nêvirazo, xora ziwanê ê miletî mireno. Eke mîyanê 18 ziwanan de Kirmanckî zî esta, o wext mesele, meseleya înkarkerdişê dewlete ya. Na rewşe netîceyê polîtîkaya dewlete de vejîyaya orte.”
Mekan û ziwan girêdayeyê yewbînî yî
Çîçekî qala têkilîya ziwan û mekanî kerd û wina va: “Vîrê merdimî de ziwanê dayîke yê merdimî esto. Dewlete na raştîye zanayêne. Cok ra nameyê dewe, taxe û sewbîna bedilnayî. Çimkî mekan û ziwan girêdayeyê yewbînî yo. Sebebo bîn yê vînîbîyayîşê ziwanî koçkerdiş o. Dewlete dewî veşnayî û veng kerdî. Eke merdiman mekananê înan ra biqerfnî, o wext o ziwan zeyîf beno û vînî beno. Cayo ke merdim koç keno de zî ti kes ziwanê ê merdimî nêzano. Ewro merdimî bajaran de cuyenî û wexto ke dewe ra çîyêk eşnawenî, ziwan yeno vîrê înan. Tesîrê tayê çekûyan cîya yo; sey nimûne nameyê Duzgun Baba, Goşkar Baba û sewbîna.”
Eke fek ziwanî ra verado, vîyarteyê xo ra zî veradano
Çîçekî bale ant zehmetîyê xebatanê xo ser û wina dewam kerd: “Vera sîstemê kapîtalîzmî de têkoşîn dayîş heme ca de zehmet o. Wexto ke babete bena ziwan, hîna zehmetêr beno. Qaso ke ez vînena, yê ke ziwanî reyde eleqeder benî, cayêk ra destek nêgênî. Nê xebatî hetê merdimanê îdealîstan ra ameyî roja ewroyî. Sey nimûne Weşanxaneyê Vateyî; Denîz Gunduz û Munzur Çem na xebate bi îmkananê xo kenî. Ez xebatan ver zaf cayan gêraya û mi dî ke ciwanî nê ziwanî qisey nêkenî. Tena extîyarî qisey kenî, ê zî mîyanê sîstemî de nîyî. Ti kes nêwazeno vîyarteyê xo ra biqerfîyo. Mesela Stenbol de tayê keyeyan de extîyarê ma yew kuncî de sey mîlçika ke mîyanê qefesî de ya, wina ronîşenî. Nêşênî qisey bikerî; çimkî bêxera ziwanê xo, ziwanêko bîn nêzanî. Kirmanckî de têkilîya extîyar û ciwanan qerfîyaya.”
Çîçekî peynîya qiseykerdişê xo de va ‘bi keda zaf kesan no ziwan ameyo roja ewroyî’ û wina qedêna: “21ê Sibate seba ma kurdan zaf muhîm o. Tesîrê Tevgerê Kurdî averşîyayîşê ziwanî de zaf o. Yê ke qîmet nêdo ziwanê xo, qîmet nêdano xo zî. Ma bi dewlete nê, bi ziwanê xo resenî nasnameyê xo. Cok ra ganî herkes keyeyê xo de bi ziwanê xo domananê xo reyde qisey bikero.”
Ma eşkenî edebîyato modern bi estanikan awan bikerî
Çîçekî dewamê qiseykerdişê xo de qala xebatanê xo zî kerd û wina domna: “Ewro estanikê ma ver bi vînîbîyayîşî de yî û ma nêşênî estanikanê neweyan xelq bikerî. Keda zaf kesan estanikan mîyan de esta. Ma eşkenî mîyanê nê estanikan de xusûsîyetê tarîx, têkilî, bawerî, kultur û cografyaya xo bivînî. Heto bîn ra tewr zaf ziwan estanikan de baş yeno xebetnayîş. Ma xebatanê xo de ziwano standard taqîp kenî. Labelê estanikan de pawitişê ziwanê herême muhîm o. Mîyanê estanikan de malzeme zaf î; merdim eşkeno sewbîna beran zî tira vejo. Ma eşkenî edebîyato modern bi no hawa xelq bikerî. Ez vînena ke tayê muzîsyenî ziwanî bi hawayo mekanik xebetnenî. Zafaneyê ci Kirmanckî nêzanî. No het de tayê hunermendê erjîyayeyî zî estî. Eke ma wazenî ziwanî bimusî, ganî ma extîyaran ra bimusî.”
Çîçekî qiseykerdişê xo de qala xebatan kerd û wina va: “Mi 2009 de bi hawayo profesyonel dest bi nê karî kerd. O wext mi Enstîtuya Kurdî ya Stenbolî de Denîz Gunduzî ra ders girewt. Verê cû zî mi xo bi xo tayê çîyî nuştêne. Mi nuşteyê xo dayî weşanxane, ê zî munasîb dîyî û weşênayî. 2010 de kitabê min o yewin bi nameyê ‘Teberik’ vejîya. Mi o wext estanikê herêma Gimgimî arê kerdbî. Dima ra mi estanikê herêma Xinis û Tekmanî zî arê kerdî. Ma 2012 de estanikê Xinisî zî weşênayî. Mi kartê ziwanî viraştî û ê zî weşanîyayî. Demo nizdî de mi Antolojîya Şîîre ya Kirmanckî zî weşêna. Nika destê mi de amadekarîya zaf kitabê estanikî estî. Ez nê rojan de fiqrayanê armenîyê ke herêma Gimgimî de cuyayî, ser o xebetîyena.”
