Cemaatleri neden konuşmalıyız?

Osmanlı'nın yıkılışına, Cumhuriyet'in kuruluşuna tanıklık eden dönemin -İsmail Kara'nın ifadesiyle- "büyük Nakşi şeyhlerinden" Abdülaziz Bekkine tekkelerin kapatılmasıyla ilgili olarak şunları söylemiş: "...bu tekkeler kapanmayı haketmişti. Çünkü bu tekkelerin içinde İslam'ı muhafaza eden tekke fevkalade azalmıştı. Onun için Allah kapattırdı."

Mehmet Zahit Kotku da, "Küçük Hüseyin Efendi namında 100 yaşını geçmiş keramet ehlinden bir şeyh efendinin, tekkesini tamire çalışanlara" şunları söylediğini aktarmış: "...biz yıkılsın diye bakıyoruz, siz de yapmaya çalışıyorsunuz." Kara'nın, Kotku'nun Tasavvufi Ahlak kitabından aktardığı bu cümlenin sebebi ise, Fevzi Çakmak'ın da şeyhi olan Küçük Hüseyin Efendi'nin dönemin dervişlerinden bıkmış olması imiş.

Bu iki küçük alıntı İsmail Kara'nın Cumhuriyet Türkiyesi'nde Bir Mesele Olarak İslam  (Dergah Yayınları) kitabından. Kara, tekkelerin kapatılmasının dönemin şeyhlerince o kadar büyük ve sarsıcı bir "darbe" olarak görülmediğini beyan eden başka anekdotlar da aktarıyor. Sonra şu kanaate varıyor: "Meşrep ve tarikat itibariyle geniş bir yelpazeyi temsil eden bu ifadelerden çıkarılacak yumuşak ve iddiasız neticelerden biri tekkelerin kapatılmasının (hiç değilse bu düzeyde) büyük bir gerilim ortaya çıkarmadığı, başka bir deyişle o kadar da beklenmeyen/istenmeyen bir durumun meydana gelmediğidir. Olaya dışarıdan bakıldığı zaman görülecek manzara şüphesiz bu alıntılardaki kadar rahat ve problemsiz olmayacaktır. Her şeyden önce tarikat çevrelerinin aleyhine işleyen büyük bir sosyal statü kaybı meydana gelmiş/getirilmiştir. Bu statü kayıplarının oranını mümkün olan en yüksek seviyeye çıkarmak için, Mustafa Kemal Paşa başta olmak üzere devlet erkanının ve siyasi merkeze yakın yayın organlarının, izleri günümüze kadar ulaşan yoğun karalama ve aşağılamalarda bulundukları biliniyor." (alıntılarla birlikte Kara'nın ifadeleri, sözünü ettiğim kitabın 252'inci sayfasında "Tekkeler kapandı mı?" sorusuyla başlayıp devam ediyor).

2013'ten itibaren AKP hükümetinin siyasi ve bürokratik kanadını oluşturan taraflar arasında başlayan savaşın ardından içine hep beraber düşürüldüğümüz, itildiğimiz durumu anlamayı kolaylaştıracak birçok ipucu barındırıyor Kara'nın bu kitabı. İlk baskısı 2008'de yapılmış bu kitapta ve az önceki alıntılardan birkaç sayfa önce Kara, önemli iki noktaya daha temas ediyor. Uzun ama meramımı anlatabilmek için alıntılamak zorundayım:

"Tarikatlarla, şeyhlerle bağlantıları çok vurgulanan II. Abdülhamit'in durumu ...ilgi çekicidir. Padişah'ın yakını kıldığı şeyhlerden biri Kuzey Afrikalı (Şazeli Şeyh Zafir), diğeri de Suriyelidir (Rıfai Ebu'l Hüda). Sarayda elüstünde (bazen de el altında) tutuluşlarının sebeplerinden biri, Müslüman Arap bölgelerine, uzakdoğuya ittihad-ı İslam (İslam Birliği) çerçevesinde nüfuz ve elverişli kamuoyu oluşturma ise, diğeri de bu kanalla haber akışını sağlayarak şiddet ve gerilimi azaltmaktır. (İki gaye de üst seviyede gerçekleştirilmiştir.)

Özel maksatlı bu istisnalar dışta tutulduğunda geride kalan nedir? Bilebildiğimiz kadarıyla II. Abdülhamit'in iyi geçindiği İstanbul'dan veya Anadolu'dan bir şeyh kalabalığı kesinlikle yoktur, bir-iki istisna da kaydadeğer bir yere sahip değildir. Padişahın cami, çeşme gibi hayır kurumları yapmak, tamir etmek için sarfettiği çabaların benzerlerini yatırlara, evliya türbelerine, ziyaretgahlara gösterdiğini de biliyoruz. Bu ilgi dönemindeki tarikatları ve şeyhleri desteklediği manasına gelmekten çok halkın itibar ettiği yerleri imar yoluyla siyasi meşruiyet ve nüfuz alanı kazanma ve halk Müslümanlığını destekleme siyaseti olarak yorumlanmaya daha müsaittir."

Bu iki paragrafın, birazdan soracağım sorular açısından çok büyük önemi var. İlk paragraf, II. Abdülhamit'in Afrika ve Asya'daki tarikat şeyhlerini Osmanlı'nın emperyal bir siyasi teşekkül olarak varlığını sürdürmek için araçsallıştırmış ve bunu da "üst seviyede gerçekleştirmiş" olduğunu söylüyor. Belli ki söz konusu olan siyasi bir alışveriş. Bu alışverişin o zaman bile  her iki taraf için de "üst seviyede" bir başarısızlığa eriştiğini görmemek için ise insanın hakikatle tüm bağını kesmiş olması lazım. Osmanlı yıkıldığı gibi, söz konusu ülkelerde yaşayan Müslümanlar da sömürgeciliğe ve birbirlerine karşı verdikleri savaşta sürekli yenilgiye uğramaktalar. Bugüne gelmeden, I. Dünya Savaşı civarında biraz durup, Osmanlı adlı emperyal projenin İslam'ı kendi harcı olarak kullanma girişiminin dayandığı bazı sınırlara bakalım.

Osmanlı'nın savaştaki müttefiki Almanya'dayız. Berlin yakınlarında bir kamp. Adı Yarım Ay. Fransızlarla birlikte Osmanlı'ya karşı savaşırken Almanlarca esir alınan Müslüman askerler için kurulmuş özel bir kamp burası. Az değil, 400 bin Müslüman var Fransız ordusunda. Hepsinin zorla askere alındıkları da söylenemez bu arada. Bunu, "Görüyor musun Araplar nasıl da Osmanlı'ya ihanet etmişler?" demek için de söylemiyorum. Osmanlı'nın Müslüman ya da "Türk" olmasının onu Avrupalı çağdaşlarından daha makbul bir emperyal proje kıldığını düşünmüyorum doğrusu.

Kampımıza dönelim: Yarım Ay Kampı'nı, bir tür "Cihada ikna kampı" diye tarif edebiliriz. Burada kalan Magribli askerler anılarında kendilerine ne kadar iyi bakıldığını anlatıp durmuşlar. Kampın ve bu "iyi"liğin amacı, Fransız ordusunun Faslı askerlerini Osmanlı istihbaratından edinilen materyalle cihatçı olarak yetiştirmek. Almanlar esir askerlere şu mesajı veriyorlar kabaca: "Ya hu ne yapıyorsunuz, Osmanlı da Müslüman siz de Müslüman'sınız, kafir Fransızlara karşı cihat etmeniz lazım." Menşei Osmanlı olan bir sömürge karşıtı söylemin, dönemin Magriblileri için ne kadar inandırıcı olduğunu merak ediyor insan tabii. Zira, emperyal Osmanlı'nın ne Magrib'de ne de başka Müslüman ülkelerde, hele II. Abdülhamid dönemine erişildiğinde gönüllülükle kabul edilen bir hegemonik proje olduğu pek değil hiç söylenemez. II. Abdülhamid'in tarikatlara, İslam'a ve o dönem filizlenmeye koyulmuş İslamcılık'a merakı da bundan. Kendisi zayıf düştüğü için hegemonik projesine rıza üretmenin zor kullanmak dışında bir yolunu bulması lazım: "Haydi hep beraber cihada." Cihad kavramının "kafir sömürgeci"ye karşı bir silah olarak yeniden icadı yalnızca bu babda anlamlı. Almanya ise hem müttefik hem de daha Yarım Ay Kampı'ndaki işleviyle "kafire karşı savaş" olarak cihadı bütünüyle anlamsızlaştırıyor. (Meraklısı şu iki kısa makaleden başlayıp bu konudaki okumalara devam edebilir).

Kara'nın yukarıda alıntıladığım ikinci paragrafı ise II. Abdülhamid'in "yerli ve milli" tarikatlara pek de yüz vermediğini söylüyor. Hatta çoğunluğu aslında tekke vakıflarının sorumluluğu ve yetkisi altında olan türbeleri, ziyaretleri vs. onararak, onların yetki ve sorumluluk alanına doğru da bir hamle yapıyor. Bunun iki nedeni olduğu tahmin edilebilir: Birincisi, şeyhleri devlet işlerine karıştırmak istememesi. Düşünün tekke sayısı kadar fazla ve farklı İslam anlayışı ile uğraşacaksınız. Bir de buna ehl-i tarik'in molla taifesiyle arasındaki tarihsel sürtüşmeyi ekleyin... Başı yalnız "yedi düvel"le değil, idaresi altındaki "72.5 millet"le de dertte bir Abdülhamit niye istesin bu kadar ağır yükü sırtında? İkincisi ve bence en önemlisi ise şu: Tekkeler de birbirleriyle rekabet halindeler. Sarayın kapısından içeri girdikleri anda zaten çürüyüp bitmiş olan devlete kendi çekişmelerini de taşıyacaklar. Hayal etmeye çalışın, 600 sene yaşamış bir imparatorluk batarken, bu sene hangi tarikatin alimini şeyhülislam atasam, geçen hafta şu tarikat zikir çekti sarayda, bu hafta sıra hangisinde, diye düşünmek ister misiniz? Niye isteyesiniz? 

Şimdi taze bir araştırmadan daha bahsetmek istiyorum: Nathan Hofer'in, Edinburgh University Press'ten, 2015'te çıkmış bir kitabı; The Popularisation of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt, 1173-1325 (Eyyubi ve Memluk Mısır'ında Tasavvufun Yaygınlaşması). Çok önemli ve Müslümanların çoğunluğu oluşturduğu modern, merkezi devletlerin hayati bir açmazına ışık tutuyor, çağdaş meselelerden bahsetmemesine rağmen. Diyor ki Hofer, tarikatların halk arasında en hızla yaygınlaştıkları dönemler siyasi birliklerin çöküş sürecine girdiği, devletin dirlik ve düzen sağlama işlevlerini yerine getiremedikleri dönemler. Böylesi dönemlerde devletin veremediği hizmetleri vererek ve daha önemlisi devletin sağlamaktan aciz olduğu asayişi sağlayarak tekkeler, özellikle devlet merkezine uzak şehirlerde dirlik ve düzeni inşa ediyorlar. Çünkü özerk ağlar şeklinde örgütlenmiş durumdalar ve yakın yerellikler arasında dayanışma, ortak siyaset belirleme gibi işlevler üstlenebiliyorlar kriz dönemlerinde. Sonra devlet kendini yenilediğinde ise kriz döneminde elde ettikleri bu gücü koruyabilmek için mücadele veriyor ve bu mücadele sayesinde de özerkliklerini koruyabiliyorlar. Özerkliğini koruyamayıp teslim olanlar da yok oluyor. Hofer'in araştırmasında Anadolu yok, ancak haddimi bir miktar aşarak Yunus ve Mevlana gibi isimleri bu kadar iyi biliyor olmamızın onların Moğol İstilası sonrasında Anadolu'da böylesi bir dirlik-düzen-adalet ilhamı vermiş olmalarından kaynaklanıyor olabileceğini düşünüyorum. Belki Yesevi ve Bedreddin isimlerini bunca biliyor olmamızın sebebi de ürettikleri kavramlarla insanlara yaşadıkları dönemin siyasi açmazlarının ötesine geçme imkan ve ihtimali sunmuş olmalarıdır. Pir Sultan ve Hacı Bektaş da siyasetin çalkantılı dönemlerinde, dar anlamda yani devlet idaresi anlamında siyasetin çıkmaza girdiği zamanlarda, insanlara geniş anlamdaki siyasetin, yani alemle yeniden ve yeni bir yolla ilişkilenmenin yolunu açan öncüler olarak görülemezler mi? Her birini daha sonraki hem müşterek hem kişisel krizlerde akla ve gönle düşüren şey de belki bu açmazlarda şekillenmiş gene müşterek bir dil/gönül üretmiş olmalarıdır.

Müsaadenizle Hofer'in önermesini tersinden okuyarak başka bir noktaya daha yönelmek istiyorum: Belki de, tarikatlar bir yerde fazlaca görünür ve duyulur olmuşlarsa, o yerin siyasal kurgusunda bir çatlama, çürüme, dağılma ya hasıl olmaktadır ya da zaten olmuştur. Kendimce tarikatlara, tarihsel silsileleri, gelenekleri olması dolayısıyla "köklü cemaatler", Gülenciler, Süleymancılar gibi kendilerini bu silsilelere ve geleneklere alternatif olarak sunanlara ise "köksüz cemaatler" diyorum. Türkiye'nin arzettiği mevcut manzarada hem tarikatlar hem de bu köksüz cemaatlerin görünürlüklerinin ne zamandan beri tırmanışa geçtiğine bakarak Türkiye (artık Cumhuriyet demiyoruz galiba) diye adlandırdığımız siyasi birliğin ne zamandan beri bir dirlik ve düzen krizi yaşadığını, bu kriz çizgisinin hangi anlarda sıçrama yaptığını bulabiliriz belki. Bu, son derece içine kapalı, çoğu kamu kaynaklarını dibine kadar kullanmasına, her şeyden önce din gibi bir kamusal bilgi ve inanç alanını tekelleştirmesine rağmen ser verip sır vermeyen cemaatler arasındaki derin ilişkileri anlayabilmek için önerdiğim bir zihinsel egzersiz.

Bu egzersizi tek bir yazıda olgunlaştırmak mümkün değil. O yüzden bu yazıda aklıma gelen ilk soruları sıralamak ve bu soruları aklımda tutarak okuduğum bazı haberlere dikkat çekmekle yetineceğim. Önümüzdeki haftalarda da bu konulara odaklanmaya çalışacağım.

Tarikatlarla devlet arasındaki ilişkinin niteliğini ne kadar biliyoruz? Bu ilişki sağ siyasi partilerin oy almak için verdikleri ödünlerden mi ibaret?

Cumhuriyet döneminde tarikatların yeniden serpilmeye, köksüz cemaatlerin de teşekkül etmeye başladıkları dönem 1960 darbesinin hemen sonrası.

O dönemde ortaya çıkan tuhaf "şey"lerden biri Komünizmle Mücadele Dernekleri (ABD'nin Yeşil Kuşak yatırımlarından biri). Bu derneklerde, belki de hiç tanışmadan bulunmuş iki ünlü isim daha sonra iki farklı türde siyasi teşekkül oluşturuyorlar: Alparslan Türkeş-MHP, Fethullah Gülen-Gülenciler.

İsmailağa Cemaati'nin serpilmeye başladığı dönem de yine 1960'lar. Elbette öncesi var bu cemaatin ama Mahmut Ustaosmanoğlu ile yeni bir şekle ve şemale bürünüyor. Mahmut Efendi henüz hayatta, Allah uzun ömür versin. Ancak cemaati kontrol edemediği anlaşılıyor. Kimin kiminle nasıl bir gelecek peşinde olduğunu çözmenin imkansız olduğu karışık bir iktidar yarışına sahne oluyor İsmailağa Cemaati uzun süredir. İşin tuhafı, cemaate Sakarya Valiliği'ni veren ve iktidar yarışındaki cephelerden birinin külliyesini yıkan devlet/AKP de bu iktidar yarışında taraf olmuş durumda. Cemaatin bazı kolları Afrika'da, Asya'da medreseler açmışlar, diğer kollar bu medreseleri eleştiriyor. Mahmut Efendi'yi İslam dünyasının her yerinden alimler ziyaret ediyor. Aralarında Suriyeli şeyhler de var. İnsanın aklına Abdülhamid geliyor tabii... Kendini "soft power" kaynağı olarak mı sunuyor devlete acaba İsmailağa? Bu arada Sedat Peker de pek ilgili bu cemaatle. Ne oluyor Allah aşkına?

Menzil Dergahı, İskenderpaşa Şeyhi Mahmut Zahit Kotku'nun ölümünden sonra yaşanan kopuştan sonra oluşan bir "menzil". Cemaatin çok önemli bir işlevi var: Türk milliyetçileri ile dindar Kürtleri ve Türkiyeli Arapları aynı çatı altında buluşturması. Daha 1970'lerden itibaren ülkücüler Menzil'e rağbet ediyorlar. Hatta şu anda AKP'nin MHP geleneğini (h)iç etmesinden rahatsız olan birçok ülkücü, o dönem yapılmış büyük bir hata olarak görüyor bunu. Ülküdaşlarının Menzil aracılığıyla İslamcılaştıklarını ve bunun da kendi siyasetleri için büyük kayıp olduğunu söylüyorlar. 7 Haziran seçimleri öncesinde konuştuğum bir Menzil müridi, AKP ile MHP arasında, ilerde bir koalisyon olması için bizzat kendilerinin aracılık ettiklerini, bunun için de tarikatın oylarını iki parti arasında bölüştürdüklerini söylemişti. Açıkçası pek ihtimal vermemiştim. Görünüşe bakılırsa doğru söylüyormuş. Peki ama, dindar Kürt aşiretleri bu "koalisyon"a dahil mi? Menzil'in arabuluculuğu AKP ve MHP arasındaki rolüyle sınırlı mı, yoksa bu rolü aslında Kürt aşiretleri üzerindeki etkisini kullanarak mı elde etti?

Sahi İskenderpaşa'ya ne oldu? Tamamen AKP'leşmiş durumdalar mı? Geriye Fuzul Holding'den başka bir şey kaldı mı?

Türkiye Gazetesi ve TGRT ile temsil edilen Işıkçılar yeniden bir ivme yakalamış görünüyorlar. Öyle ki Mehmet Görmez'in Diyanet İşleri Başkanlığı'ndan ayrılması (alınması mı desek?) sürecinde önemli bir rol üstlendiler. Daha önce niye düşmüşlerdi? Şimdi niye yükseliyorlar?

Süleymancılar da çoktan AKP'ye oy verenler ve vermeyenler diye ikiye bölünmüş durumdalar. AKP'nin Gülencilerle ortaklığının bozulması öncesinde, AKP'yle aralarındaki sorunların (tıpkı diğer cemaatler ve tarikatlar gibi) Gülencilerden kaynaklandığını söylüyorlardı. Durum değişti mi şimdi?

Daha bir dolu cemaat var, hepsini saymak mümkün değil. Eğer Hofer'in hipotezini ters çevirerek önerdiğim hipotez doğruysa, bu kadar çok ve görünür olmaları da pek hayra alamet değil zaten. Fakat şu soru önemli: Bu kadar çok ve görünür olmaları, siyasi birliğin bozulayazmasından doğan boşluğu doldurdukları anlamına geliyor mu? Daha da önemlisi Erdoğan'ın elinde de bu cemaatlerden ve bu cemaatlerin kendisine yönelik beklenti dolu "sevgisi"nden başka bir şey yok. Yani içine düştüğü ve tüm ülkeyi düşürdüğü ahval ve şerait II. Abdülhamit'inkinden bile kötü sanki... Üstelik, mal-mülk ve nüfuz merkezli problemleriyle sürekli bölünen bu cemaatlerin herhangi bir topluluk için müşterek dil/gönül üretmeleri mümkün değil. Şu halde çoğalmaları ve görünürleşmeleri, II. Abdülhamid döneminde de görülen bir hastalığın nüksetmesi anlamına geliyor olabilir. Bu hastalığın ilk seferinde kime neye mal olduğuna daha iyi bakmak lazım şu halde. Bütün bunların farkında olmak için de cemaatleri konuşmanın bir yolunu bulmak lazım.

Fakat cemaatleri "aaaaa devleti ele geçiriyorlar, tehlikenin farkında mısınız?" diye konuşmak olabilecek en kötü başlangıç noktası. Neydiler, ne oldular, neye evrildiler, ne haldeler gibi soruları sormadan anlamlı da değil üstelik. Çünkü devletten çok daha önemli bir şeyi ele geçirmiş ve tekelleştirmiş durumdalar çoktan. O da istesek de istemesek de memleketin en temel müştereklerinden biri olan din. Bir söz, dil ve gelenek olarak din, çürümüşlüğü bunca ortada yapılara bırakılamayacak kadar önemli. Din inanılsa da inanılmasa da içinden geçilen ve içe geçen bir müşterek olarak her zerresiyle -geniş anlamda- siyasal bir varlık. Fakat, CHP'nin yaptığı gibi mevcut dindarlığa "merak etme, vallahi bak, sana saygı duyacağım, istediklerini vereceğim, korkma seni incitmeyeceğim" söylemiyle temas edilebilecek bir siyasallık değil dinin sunduğu varlık alanı. Aksine, artık bu siyasal varlık alanıyla temas etmenin tek yolu var o da mevcut dindarlıkla, dindarların siyasal tercihleri aracılığıyla elde kaldığı kadarıyla siyasal birliği çökme noktasına getirmelerinin muhasebesini yapabilmek.

Kulağa tuhaf geliyor ama galiba dindarlar, mevcut dindarlığın kriziyle ve bu krizin hem kendilerini hem kendilerinden olmayanları getirdiği bataklıkla yüzleşemeyecek haldeler. Bunun sebeplerini daha önceki yazılarda tartışmaya çalışmıştım. Şu halde onları bu yüzleşmeye, onlar gibi dindar olmayanların zorlamaları gerekecek. Kimseyi dinlemedikleri ve bir Reis'in büyüsüne hapsolmayı tercih ettikleri için bu, "ya hu kardeş otur bak bir konuşalım"la olmayacak. İktidar çok istemesine rağmen, "laik"-"dindar" karşıtlığı temelinde şiddetli bir iç çatışma da yaratamamış durumda. Bunu beceremediği için tüm kesimleri kendi eliyle dövmek zorunda kaldı ki bu da yeni bir dizi meşruiyet krizi yarattı. Demek ki, bu tıkanmayı çözecek, diyalog ve iç savaş dışında, henüz bilmediğimiz üçüncü bir yol daha var. Belki bu üçüncü yolu bir müşterek siyasal varlık olarak dini (bir tür siyasal miras da diyebiliriz), kendilerine dindar demeyenlerin tarikatları, cemaatleri, dini bilginin niteliğini, içeriğini, dindarlığın ne olduğunu, mevcut dindarların "aman be siz zaten laiksiniz, size mi kalmış din konuşmak, şehadet getirdiniz mi bakalım, abdest aldınız mı?" diye çemkirmelerine aldırmaksızın ve sükunetle konuşarak bulabiliriz. Tabii bu herkesin işini gücünü bırakıp bütün entelektüel ve siyasal enerjisini buraya vermesi gerektiği anlamına da gelmiyor. Demek istediğim, bütün o entelektüel ve siyasal işler ve güçler arasında -sırf tarih tekerrür etmesin diye- bu mevzuya da yer açılması gerektiğinden ibaret.

artigercek